Kürt Tarihinden Bir Kesit Azadî Örgütü Ve Cibranlı Xalid Bey
Kurte / Özet
Bu kitapta yakın dönem Kürt ulusal özgürlük mücadelesinin en önemli mihenk taşlarından biri olan 1925 Kürt Ayaklanmasının öncü kadrosunu oluşturan Azadî Örgütü ve lideri Miralay Xalid Bey’in yaşamöyküsü anlatılmaktadır. 1882’de Varto’da doğan Xalid Bey öğrenimini Aşiret Mektebinde tamamladı. Mektepteki öğreniminin ardından İstanbul Harbiye Mektebine giren Xalid Bey, bu okuldan 1902’de mezun olunca Suriye ve Yemen'e gönderildi. Birinci Dünya Savaşından önce Varto'ya döndü ve babasından boşalan II. Cibran Aşiret Alayı komutanlığna atandı. Kuzeydoğudan işgale başlayan Ruslara karşı mücadele etti. Pasinler, Hınıs ve Varto cephelerinde Rusları durdurmayı başardı. Savaş sona erince Varto'ya yerleşti. 1918'de Hafif Suvari Alayları lağvedilince önce 3. Ordu'ya bağlı Hınıs Alay komutanlığına sonra Erzurum Mustahkem Mevki komutanlığına, daha sonra Kürtçü faaliyetlerinden dolayı 9. Kolordu Muhasebat Müdürlüğüne atanarak kızağa çekildi. 3. Ordu Müfettişi Mirliva Mustafa Kemal Paşa tarafından Erzurum Kongresine davet edildiyse de kongreye katılmadı. İstanbul’daki Kürt cemiyetleri ve aydınlarıyla ilişkilerini sürdürdü ve Kürdistan Teali Cemiyetinin örgütlenmesini sağladı. Erzurum’da subay, eşraf, aydın ve aşiret reisleriyle birlikte Azadî’yi kurdu. Cumhuriyet’in ilanının ardından Kürtler arasında yeni rejime karşı artan tepkileri örgüt lehine kullanarak bölgesel düzeyde teşkilatlanmayı başardı. Bu arada gelişen 1921 Koçgiri ve 1924 Beytüşşebap Ayaklanmaları Azadî’nin stratejisini olumsuz etkiledi. Beytüşşebap Ayaklanmasıyla ilişkili görülüp tutuklanarak Erzurum’dan Bitlis’e götürüldü. Tutuklanmasının ardından üç ay geçmeden Şeyh Seid’in önderliğinde Piran’da başlatılan ayaklanmanın yenilgiyle sonuçlanacağı anlaşılınca 14 Nisan 1925’te Bitlis’te idam edildi. Ondan bir gün sonra da Şeyh Seid sağ yakalanarak getirildiği Diyarbakır’da Şark İstiklal Mahkemesince yargılanmasının ardından asılarak idam edildi. Xalid Bey’in ayaklanma henüz sona ermeden yargısız bir şekilde idam edilmesi manidardır.
Xalid Bey’in yeğeni M. Emin Sever'in dönemin ilk elden tanıkları ve onların birinci dereceden akrabaları ile bizzat kendi aile anlatıları perspektifiyle kaleme aldığı bu eser, Xalid Bey’in yaşamöyküsü etrafında şekillenen yirminci yüzyıl Kürt ulusal mücadelesi, Azadî Örgütü ve 1925 Kürt Ayaklanmasına ışık tutmaktadır.